Trong Thiền Tông, Nhất tâm bất loạn không phải là trạng thái chỉ đạt được qua một phương pháp tu tập cố định, mà chính là bản chất vốn có của tâm, chỉ vì vọng tưởng che lấp mà chưa thể hiển lộ. Trạng thái Nhất tâm bất loạn trong Thiền không chỉ đơn thuần là sự tập trung tư tưởng hay an trụ vào một đối tượng, mà còn là sự giải thoát toàn triệt, nơi tâm không còn bị ràng buộc bởi bất kỳ khái niệm nào, kể cả khái niệm "Nhất tâm".
Thiền Tông nhấn mạnh vào sự trực tiếp thấy rõ bản tánh của mình (kiến tánh), tức là nhận ra rằng tất cả những gì vốn có trong tâm đều thanh tịnh, không nhiễm ô, không sinh diệt. Tuy nhiên, vì tâm bị các vọng niệm khởi lên liên tục, con người không nhận ra điều đó. Nhất tâm bất loạn trong Thiền không phải là "tạo ra" một trạng thái đặc biệt, mà là trở về với tâm nguyên sơ, vốn lặng lẽ, thanh tịnh từ bản lai.
Trong kinh Lăng Nghiêm, Đức Phật dạy:
"Nếu có người dừng tất cả các niệm suy nghĩ, thì tự nhiên thấy rõ bản tâm chân thật. Khi ấy, không còn phân biệt, không còn đối đãi, chỉ còn một tâm sáng tỏ như hư không."
Như vậy, trong Thiền Tông, Nhất tâm bất loạn không phải là một trạng thái đạt được bằng cách bám chấp vào một đối tượng (như niệm Phật trong Tịnh Độ), mà là sự giải thoát khỏi mọi sinh khởi của tâm.
Thiền sư Huệ Năng (Lục Tổ) có dạy:
"Không nghĩ thiện, không nghĩ ác, ngay khi ấy, cái gì là bản lai diện mục của ngươi?"
Câu này chỉ rõ rằng Nhất tâm bất loạn không phải là giữ một niệm duy nhất mà là chấm dứt sự khởi niệm. Khi không còn vọng tưởng, khi không còn phân biệt đúng – sai, tốt – xấu, lúc đó bản tâm chân thật hiển lộ. Đây là điểm khác biệt cốt lõi giữa Nhất tâm bất loạn trong Thiền Tông và trong Tịnh Độ Tông.
Thiền không có một phương pháp cố định, vì nếu có thì cũng chỉ là phương tiện, không phải cứu cánh. Tuy nhiên, có những phương pháp căn bản giúp hành giả quay về với trạng thái Nhất tâm:
Chỉ quán (Thiền Chỉ và Thiền Quán)
Thiền Chỉ (Samatha): Dừng tất cả các vọng niệm, an trú vào sự tĩnh lặng. Đây là phương pháp ban đầu giúp tâm không bị tán loạn.
Thiền Quán (Vipassana): Khi tâm đã tĩnh lặng, hành giả quán chiếu sâu sắc vào bản chất của vạn pháp để thấy rõ tính không của mọi hiện tượng. Khi thấy rõ tất cả đều là duyên sinh, không có thực thể cố định, tâm tự nhiên không còn bị vướng mắc.
Công án Thiền
Công án là những câu thoại đầu hay vấn đề nghịch lý khiến tâm thức của hành giả bị "cắt đứt" khỏi lối tư duy thông thường, buộc họ phải trực tiếp trải nghiệm bản tánh. Ví dụ:
"Tiếng vỗ của một bàn tay là gì?"
"Trước khi cha mẹ sinh ra, mặt mũi thật của ngươi là gì?"
Khi tâm bị đẩy đến giới hạn, vượt qua mọi suy luận, hành giả có thể có một khoảnh khắc ngộ đạo, nơi Nhất tâm bất loạn tự nhiên hiển lộ.
Hành trì niệm vô niệm
"Niệm vô niệm" tức là hành giả vẫn sinh hoạt bình thường nhưng không để tâm dính mắc vào bất cứ điều gì.
Khi ăn chỉ biết ăn, khi ngủ chỉ biết ngủ, khi làm việc chỉ biết làm việc. Không để tâm trôi theo quá khứ hay tương lai, mà luôn an trụ trong hiện tại.
Đây là trạng thái mà dù có làm bất cứ điều gì, tâm cũng không loạn động, đó chính là Nhất tâm bất loạn.
Không còn bị ngoại cảnh chi phối
Dù bị khen hay chê, tâm vẫn như như bất động.
Dù ở trong hoàn cảnh nào, cũng không lo lắng, sợ hãi.
Không còn phân biệt
Nhìn mọi sự vật, hiện tượng với tâm bình đẳng, không còn dính mắc vào tốt – xấu, đúng – sai.
Không còn bám chấp vào thân này là "ta", không còn xem thế giới bên ngoài là khác biệt với tâm.
Tâm hoàn toàn an lạc và tự tại
Không còn truy cầu hạnh phúc bên ngoài, vì biết rằng hạnh phúc chân thật chỉ có thể tìm thấy trong tâm vô niệm.
Sống đơn giản, tự nhiên, không ràng buộc.
Nhất tâm bất loạn trong Thiền không phải là một trạng thái đặc biệt chỉ xuất hiện khi hành thiền, mà nó chính là trạng thái tự nhiên của tâm khi đã buông bỏ mọi vọng niệm.
Thiền sư Bạch Ẩn dạy rằng:
"Tâm bình thường chính là Đạo. Đừng tìm kiếm xa xôi, đừng cố gắng đạt được gì cả. Khi ngươi để tâm rỗng rang, thì tự nhiên Nhất tâm bất loạn hiện tiền."
Điều này có nghĩa là, nếu một người thực sự hiểu được Nhất tâm bất loạn trong Thiền, thì họ sẽ không còn cố gắng để "đạt đến" một điều gì, mà chỉ cần buông bỏ tất cả. Khi không còn tìm kiếm, khi không còn mong cầu, khi tâm trở về trạng thái tự nhiên của nó, thì đó chính là giác ngộ, chính là Niết Bàn ngay trong hiện tại.